Z chwilą śmierci spadkodawcy następuje tzw. otwarcie spadku. Spadkobiercy mogą dziedziczyć albo na podst. ustawy (jest to uregulowane w Kodeksie Cywilnym) albo na podst. testamentu, sporządzonego przez spadkodawcę. Co do zasady wszystkie długi i zobowiązania, które zaciągnął spadkodawca obciążają spadkobierców. Nie dotyczy to tylko zobowiązań, które są ściśle związane z osobą spadkodawcy. Dla przykładu: sam obowiązek alimentacyjny nie jest dziedziczony – dziedziczone są jedynie prawa i obowiązki majątkowe, a alimenty zaliczane są do obowiązków osobistych, które wygasają wraz ze śmiercią. Jeśli jednak doszło już o powstania długu alimentacyjnego, to będzie on przedmiotem dziedziczenia.
Wszystkie pozostałe długi przechodzą na spadkobierców. Mogą oni jednak ograniczyć swoją odpowiedzialność do wysokości wartości spadku jeśli przyjmą spadek z dobrodziejstwem inwentarza: wówczas spadkobierca odpowiada za długi zmarłego wyłącznie do wysokości odziedziczonego majątku. Jeśli nastąpi przyjęcie spadku wprost, to spadkobierca odpowiada za długi spadkodawcy bez ograniczenia, nawet jeśli spadek miał wartość 100 zł a długi wyniosły np. milion złotych. Po stwierdzeniu nabycia spadku po spadkobiercy (można to uregulować u notariusza lub w sądzie) jest już ustalone kto dziedziczy i w jakiej części. Aby jednak rozdysponować poszczególne składniki majątkowe spadku (np. dom dla syna, samochód dla córki, pieniądze dla żony) konieczne jest przeprowadzenie działu spadku. Również tę kwestię można uregulować notarialnie, o ile strony są w stanie znaleźć porozumienie. W jego braku konieczna jest sprawa sądowa.
Zachowek to kolejne pojęcie z zakresu prawa spadkowego. Jest to roszczenie majątkowe, które przysługuje najbliższym członkom rodziny zmarłego (spadkodawcy): zstępnym ( czyli dzieciom, wnukom), małżonkowi i rodzicom. Jego wartość to ułamek wartości udziału spadkowego, który przypadałby uprawnionemu, gdyby spadkodawca uprzednio nie sporządził testamentu (a tym samym pozbawił spadkobiercę dziedziczenia z ustawy) albo nie rozdysponował za życia swego majątku w drodze darowizn.
Pierwszeństwo do zachowku mają dzieci i małżonek spadkodawcy, a następnie – pozostali uprawnieni. Małoletniemu lub trwale niezdolnemu do pracy zarobkowej (w chwili śmierci spadkodawcy) przysługuje zachowek w wysokości ¾ wartości udziału spadkowego, zaś pozostałym uprawnionym ½ udziału spadkowego, który by mu przypadał z mocy ustawy, a jeżeli
Następnie, trzeba obliczyć substrat zachowku, czyli wartość majątku spadkowego, od którego będziemy obliczać należny zachowek. Wlicza się aktywa, czyli majątek jaki spadkodawca pozostawił a odejmuje długi, jak np. koszty pogrzebu i inne, jakie pozostawił zmarły. Co istotne, do tej wartości należy także doliczyć wartość darowizn dokonanych przez spadkodawcę za życia. To właśnie darowizny dokonane przez spadkodawcę za życia, zazwyczaj wyczerpujące majątek spadkodawcy, stanowią najczęstszą przyczynę występowania o zachowek.
Pamiętać należy, że jeżeli uprawniony do zachowku otrzymał darowiznę na swą rzecz od spadkodawcy, to będzie ona dodatkowo podlegała zaliczeniu na należny mu zachowek. Może się okazać zatem, że żądanie zapłaty zachowku będzie bezpodstawne, bo wcześniej otrzymało się odpowiednio wysoką darowiznę od spadkodawcy.
Podajmy na przykładzie: jeśli zmarły pozostawił jedynie dwójkę dzieci, pełnoletnich i zdolnych do pracy i nie miał małżonka a w testamencie ustanowił spadkobiercą swoją życiową partnerkę, to dzieci (gdyby nie było testamentu) dziedziczyłyby po połowie z ustawy, zaś zachowek jaki im przysługuje to ½ x ½ czyli ¼ od substratu zachowku. Jeśli substrat zachowku to np. 200 tys. zł (np. mieszkanie spadkodawcy o wartości 100 tys. zł i darowizna dokonana przez spadkodawcę na rzecz np. córki o wartości 100 tys. zł) to zachowek przysługujący każdej z ww osób wynosi 50 tys. zł. Z tym zastrzeżeniem, że obdarowana córka nie mogłaby skutecznie domagać się zachowku od ww partnerki jako spadkobierczyni testamentowej, bo otrzymana przez córkę darowizna podlega zaliczeniu na ten zachowek i zdecydowanie go przewyższa.
Roszczenie o zachowek ulega przedawnieniu, jak każde roszczenie majątkowe, co oznacza, że po upływie pewnego czasu ten kto jest zobowiązany do zapłaty zachowku może się uchylić od jego zapłaty właśnie ze względu na upływ czasu. Termin na dochodzenie zachowku wynosi 5 lat od otwarcia spadku lub ogłoszenia testamentu. Nie warto więc czekać w nieskończoność z podjęciem działań w temacie zachowku, po śmierci spadkodawcy.
